گيريش
بير چوخلاريميز ياشاديغيميز جمعيتين بير آز، حتّي تاماميله "عدالتسيز" اولدوغونو حيس ائديريک. آما بيز بو عدالتسيزليکله باغلي حيس ائتديکلريميزي، هئچ بير سوبيئکتيو غرض اولمادان، وارلي اينسانلارا راسيونال شکيلده ايضاح ائتمکده جيدي چتينليک چکيريک.
محض بونا گؤره بيزيم جان راولزین (ing: John Rawls - 1921-2002) فلسفهسينه احتياجيميز يارانير.
20-جي عصر آمئريکان فيلوسوفو اولان جوان بيزه نه يين حقيقتن عدالتسيز اولدوغونو گؤسترير و عدالتسيزليگي نئجه آرادان قالديراجاغيميزي اؤزونون حاضيرلاديغي تجروبه مودئلي ايله ايضاح ائدير.
1921-جي ايلده بالتيموردا دونيايا گلن راولز – اونا جئک دئيه خطاب ائديرديلر - آرتيق چوخ گنج ياشلاريندان موعاصير دونيانين عدالتسيزليینه اؤز گؤزلرييله تانيش اولموشدو. اوشاق واختي ياشاديغي مايندا دهشتلي بير يوخسوللوق حؤکم سوروردو. اونون اونو چوخ سئون وکيل آتاسي و سوسيال آکتيويستليکله مشغول اولان آناسي واردي، آما اونون ياشيدلارينين اکثريتي اَن بسيط قايغيلاردان بئله محروم ايديلر.
راولز عدالتسيزليگي يالنيز سوسيال مسئلهلرده دئييل، اؤز شخصي حياتيندا دا ياشاميشدي. اونون ايکي قارداشي اينفئکسييا نتيجهسينده اؤلموشدو، ايسته مهدن ده اولسا، اساس سببکار او ايدي. اونون نئجه عذابلار ياشاديغيني گؤسترمک اوچون صادالانان فاکتلار بس ائتميرسه، علاوه اولاراق دئيه بيلريک کي، راولز ايکينجي دونيا موحاريبه سينين و آوروپا کامپانيياسينين دهشتلريني ده اؤز گؤزلري ايله گؤرموش آدام ايدي.
باشينا گلن بو حاديثه لر راولزون آکادئميايا اوز توتماسي اوچون ستيمول(محرک) رولونو اوينادي. او ايستهييردي کي، ياشاديغي دونيانين عدالتسيزليگيني اؤز ايدئيالارينين گوجو ايله دَييشديرسين.
راولز هاروارد و کورنئللده پارلاديقدان سونرا، ايساييا بئرلين، ه.ل.آ. هارت و ستوارت هئمپشير کيمي شخصلرله بيرليکده دؤورونون دونياجا مهشور فيلوسوفلاريندان بيرينه چئوريلمکده ايدي. اونلارين هاميسي گؤردوکلري ايشلري ايله دونياني دَييشديرمک ايستهييرديلر. سونرادان اونلار راولزون دوستونا چئوريلديلر. راولزون 1971-جي ايلده "عدالتين نظريهسي" آدلي کيتابي نشر اولوندوقدان سونرا، اونون آدي داها دا مشهورلاشدي. بيل کلينتون اونون کيتابيني اوخودوقدان سونرا، راولزو "20-جي عصرين ان بؤيوک سياسي فيلوسوفو" آدلانديرميشدي. کلينتون پرئزيدئنت اولدوغو دؤنمده راولزو تئز-تئز آغ ائوه ناهارا دعوت ائديردي.
آما بوتون بونلارا باخماياراق، اوغور هئچ زامان راولزون باشين گيجلنديرمهدي. او، سون درجه نزاکتلي و ساده اينسان ايدي... باشقالارينين ناراحاتليغيني بؤلوشن، اونلارين پروبلئملريني اؤزونون سياسي و شخصي پروبلئمي سويهسينه قالديران راولز، ياشاديغي بوستون شهرينده اوشاقلار و ايمکانسيز جاوانلارلا باغلي بير چوخ سوسيال لايحهلرده چاليشير، گنج ياشدا اؤلن ايش يولداشينين دا اوشاقلارينين ماددي پروبلئملريني حل ائديب اونلاري بؤيودوردو. او، ظريف ادالاري اولان بيري کيمي تانينيردي. بير دفعه ياشلي راولز دوکتورلوق ايشينين مودافيعه سي زاماني هيجاندان سسي تيترهين گنج طلبهسينين اؤز تئزيسيني نورمال مودافيعه ائده بيلمهسي اوچون گونشين شوعالارينين قارشيسيني کسهرک اونا کؤمک ائتميشدي.
عدالتين جانلي تمثيلچيسي اولان بو اينسانين دونيايا دئيهجکلري نهلر ايدي؟
1. اينديکي حاليندا بير چوخ شئيلر عدالتسيزدير
ایستاتيستيکالارين هاميسي جمعيتين چوخ عدالتيسيز اولدوغونو گؤسترير. اورتا ياش مودتي و گليرلرله باغلي موقاييسهلي جدوللر بيزه دورومون نه قدر دهشتلي اولدوغونو گؤسترمکدهدير. آنجاق بوتون بونلارا باخماياراق، بيز بو عدالتسيز دورومو جيدييه آلمير، حياتيميزا منفي تاثير ائتديگيني قبول ائتميريک. چونکي گونوموزده چوخ سايدا اينسان بيزه دئيير کي، اگر وارلانماق ايستهييريکسه، دقيق هدفلره کؤکلنمکله گرگين و اوزون مودت ايشلمهليیيک.
راولز "آمئريکان آرزوسو"نون سياسي سيستئمه و اينسانلارين اورگينه نئجه درين کؤک آتديغيندان خبردار ايدي. او، هم ده بو آرزونون اينسانلاري نئجه آشينديرديغيني و تنزوله آپارديغيني بوتون چيلپاقليغي ايله گؤروردو. تام امينليکه دئمک اولار کي، اوغور حئکايهلرينه اينانان اينسانلار حدديندن آرتيق چوخ اولوب: بير زامانلار هئچ نه يي اولمايان اينسانين پرئزيدئتلييه يوکسليشي، واختي ايکن جيبينده قارا قپيگي اولمايان يئتيم اوشالارين ايندي صنايعچيلر سيراسيندا اولماسي... و مطبوعاتين بو حئکايهلري بيزيم گؤزوموز قارشيسيندا پارلاق شکيلده تقديم ائتمهسي بيزي بو يانليش سواللا اوز-اوزه قويور: اگر اونلار بونو باجاريبسا، بيز اؤز طالعييميزدن نئجه شيکايت ائده بيلريک کي؟
راولز بو دوشونجه طرزيني رد ائديردي. البتته کي، او اوغور حئکايهلرينی چوخ ائشيتميشدي، آما ایستاتيستيکايا اساسلانان بيري کيمي بو فئنومئنلرين چوخ ناديرن باش وئرديگيني ياخشي بيلير و بير سياسي نظريهچي کيمي بو حئکايهلره جيدي ياناشميردي. دوغوردان دا، بو تيپلي حئکايهلري دفعه لرله دؤوريهيه بوراخماقلا، سياسي حاکيميت گوجلو اينسانلارين جمعيتين عدالتلي اولماسي اوچون ايصلاحاتلار کئچيرمهسينين قارشيسيني هر زامان آلا بيليب.
راولز بيزه ثوبوت ائديردي کي، اگر سن بيرلشميش ایشتاتلاردا و آوروپانين بير چوخ اؤلکهلرينده کاسيب عاييله ده دوغولموسانسا، عؤمرونون سونونا کيمي ائله کاسيب قالما احتيمالين (و جاوان ياشدا اؤلمن) داها چوخدور.
بس بيز بو مسله ايله باغلي نه ائده بيلريک؟ روولز سياسي جهتدن پراکتيک دوشونجهلي بيرييدي. او، چوخ ياخشي آنلاييردي کي، عدالتسيزليک و اونون لغو ائديلمهسي ايله باغلي آپاريلان ايستهنيلن موذاکيره و موباحيثه لر هميشه دئتاللارا يووارلانماقلا ايلدن ايله اؤز تاثير گوجونو ايتيرير و اينسانلارين نسه ائتمک هوهسيني اؤلدورور.
راولز ساده يوللا اينسانلارا اؤز جمعيتلرينين نئجه عدالتسيز اولدوغونو گؤسترمکله ياناشي، اونون عؤهده سيندن نئجه گلمه یين يوللاريني دا گؤستريردي. اونون سئچديیي يول موباحيثه لري يئرينده جه کسير، اينسان اورگينه و عاغلينا بيرباشا تاثير ائده بيليردي. راولز ائموسييانين سياستده نئجه اهميتلي اولدوغونو چوخ دقيق بيليردي.
2. سنين سن اولماديغيني تصوور ائتمهيه چاليش
جمعيتلرين عدالتسيز اولماسينين اَن بؤيوک سببي بعضي اينسانلارين مؤوجود عدالتسيزليکدن فايدالانماسي و همين اينسانلارين باشقا شرطلر داخيلينده دونيايا گلمک احتيمالي حاقيندا هئچ زامان دوشونمه مهلريدير. اؤنيارغيلار و غرضليليک همين اينسانلارين دوشونجهلرينده درين کؤکلر آتاراق، اونلارا ايمکان وئرمير کي، باشقا شرطلر آلتيندا دونيانا گله بيلمه احتيماللاريني تصوور ائده بيلسينلر.
راولز اينتيوتيو(سئزگیسل) شکيلده درک ائديردي کي، ايلکين اولاراق محض بو اينسانلاري هدف آلمالي و اونلارين تصوورلرين، داخيلي و معنوي دونيالارينا تاثير ائتمهليدير. و بئلهليکله، او سياسي فيکير تاريخينه موککمل بير ائکسپئريمئنت(علمی تجروبه) گتيردي. اونون بو ائکسپريمئنتينين دَيري توماس هابز، ژان-ژاک روسو و ايمانوئل کانتين ايرهلي سوردويو فيکيرلردن هئچ ده گئري قالميردي.
او، بو ائکسپرئمئنتين آديني "بيلينمزليک پردهسي" قويموشدو. بو ائکسپئريمئنت واسيطهسي ايله راولز بيزي ماراقلي بير تئستدن کئچيرير. او ايلکين اولاراق، بيزيم دوغولماديغيميزي، آما شوعروموزون و اينتئللئکتيميزين يئرينده اولماسيني بيزدن تصوور ائتمه یيميزي ايستهييردي. داها سونرا بيزيم هانسي شرطلر آلتيندا دونيايا گلهجگيميز حاقيندا کيچيک ده اولسا معلوماتيميزين اولماديغيني دوشونمه یيميزي طلب ائديردي. بير سؤزله، او، بيزيم گلهجه یيميزي "بيلينمزليک پردهسي" ايله اؤرتوردو. بو ائکسپئريمئنت واسيطهسي ايله، سانکي بيز پلانئتين زيروهسينده دوراراق موعين ائده بيلميريک کي، بيزيم واليدئيينلريميز نئجه آداملار اولاجاق، قونشولاريميز نئجه اولاجاق، مکتبلريميزين تحصيل سويهسي نئجه اولاجاق، يئرلي خسته خانلار بيزه نئجه خيدمت ائدهجک، پوليس و محکمه سيستئمي بيزيمله نئجه داوراناجاق... و ساير.
راولز بيزيم هاميميزدان داها درين دوشونمه یيميز اوچون بئله بير سوال سوروشور: اگر بيز هاردا دوغولاجاغيميزي بيلمهسه يديک، نئجه بير جمعيتده دونيايا گلمه یيميزي ايسترديک؟ هانسي سياسي سيستئمين اولدوغو دؤولتده دوغولماغي و قالماغي سئچرديک؟
البتته کي، آمریکادا دئييل. سؤسوز کي، آمریکانين سوسيال-ايقتيصادي دورومو ائلهدير کي، اوردا دوغولماق بير چوخلاريميز اوچون خوش اولاردي. اؤلکهنين بير چوخ يئرلرينده يوکسک کئيفيتلي تحصيل وئرن مکتبلر، تهلوکه دوغورمايان قونشو دؤولتلر، چوخلو سايدا کوللئجلر، پرئستيژلي ايش يئرلري، چوخلو سايدا اَيلنجه مکانلاري و سایره وار…عموميليکده آمریکا اهاليسينين 30% بو ايمکانلاردان ماکسيموم ايستيفاده ائده بيلير. بونا گؤره سيستئمين دَييشمهمهسي هئچ ده تعجوبلو دئييل، چونکي ميلليونلارلا اينسان بو سيستئمدن فايدالانماقدادير.
آنجاق ائله محض بو آندا "بيلينمزليک پردهسي" بيزيم کؤمگيميزه گلير. بو درحال بيزيم بوتون بو خوش شئيلر حاقيندا دوشونمگيميزين قارشسيني کسير و بيزيم ديقتيميزي آمریکادا دوغولماغين گتيرهجه یي ريسکلره يؤنلنديرير. بو لوتورئيا بيلئتي کيمي بير شئيدير، "بيلينمزليک پردهسي"نين کؤمگي ايله بيز آنلاييريق کي، بيز چوخ راحاتليقلا اورتودوکس سکاتزديل و يا آريزونا عاليهسينده، ياخود دئترويتده (آمریکانين سوسيال-ايقتيصادي و مدني جهتدن گئريده قالميش شهرلري –ترجمه چی) تنها قالميش قارادريلي آنانين اوشاغي کيمي دونيايا گله بيلريک.
دوغوردانمي هانسيسا عاغيللي بير اينسان پيس کئيفيتلي صحيه سيستئميندن، ائوسيزليک پروبلئميندن، آشاغي کئيفيتلي حوقوق مودافيعه سيستئميندن و برباد تحصيل موسسهلريندن اذيت چکن 70%-ليک بير کوتلهنين ايچينده دوغولماق ايسته ير؟ يوخسا بو لوتورئياني اوينايان عاغيللي آدام ايمکانلي حيات ياشايان ايلک 30%-لييه دوشمک اوچون اويونون قايدالاريني دَييشمهيه چاليشاردي؟
3. نه يي دوزلتمک لازيم اولدوغونو بيليرسيز؟
راولز بو سوالا بيزيم يئريميزه جاواب وئرير: "بيلينمزليک پردهسي" ائکسپرئمئنتيندن کئچميش ايستهنيلن عاغيللي آدام، طبيعي کي، بير چوخ شئيين يئرلي يئرينده اولدوغو جمعيتده دوغولماق ايسته يهجک. شوبههسيز کي، هر کس يوکسک کئيفيتلي تحصيل وئرن مکتبلرين اولدوغو (دؤولت مکتبلري داخيل)، خسته خانلارين اعلا ايشلهديیي (اونلارين هاميسي، حتّي پولسوز اولانلارينين دا) يوکسک کئيفيتلي حوقوقي مودافيعه يه چيخيشين مومکون اولدوغو، عدالتلي قانونلارين مؤوجود اولدوغو و هر کسين ياشاماسي اوچون نورمال ائوينين اولدوغو بير دؤولتده دونيايا گلمک ايسته يهجک.
"بيلينمزليک پردهسي" ائکسپريمئنتيني کئچميش اينسانلار ايسته يهجک کي، اونلار دانيمارکا و يا ايسوئچره کيمي سيستئمي اولان اؤلکهده دونيايا گلسينلر. ائله بير يئر کي، اوردا هر شئي کيفايت قدر اعلا دورومدادير، مثلا، يئرلي نقلياتين، مکتبلرين، خسته خانالارين و سياسي سيستئمين لاييقلي و عدالتيلي اولدوغو بير يئر. باشقا سؤزله، سن آرتيق نئجه بير اؤلکهده ياشاماق ايستهديیيني بيليرسن. ساده جه بو گونه کيمي بو حاقدا جيدي دوشونمه ميسن.
راولزون بو تجروبهسي بيزه ايمکان وئرير کي، بيز عدالتلي جمعيتين نئجه اولمالي اولدوغو حاقيندا اوبيئکتيو(عینی) فورمادا دوشونه بيلک و اونون حاقيندا گؤروشوموز دئتاللي اولاراق فورمالاشسين.
بيز ثروتلرين بؤلوشدورولمهسي حاقيندا قرار وئرهرکن، غئيري-اوبيئکتيوليگيميزين عؤهده سيندن گلمک اوچون، اؤزوموزه بو سوالي وئرمهليیيک: من "بيلينمزليک پردهسي"نين نه اولدوغونو بيله-بيله نئجه قرار وئررديم؟ عدالتلي قرار محض بو آندان سونرا وئريلهجک.
4. نؤوبتي آدديم
بير چوخ شئي سيزين ياشاديغينيز جمعيتده نهلرين پيس اولماسيندان آسيليدير. بو معنادا راولزین دوکتريني يارارلي اولور. او بيلديرير کي، "بيلينمزليک پردهسي" ائکسپئريمئنتي موختليف کونتئکسلرده موختليف مسلهلري آيدينلاشديرا بيلير. بعضي جمعيتلرده اطراف موحيطين دوغوردوغو پروبلئمين آرادان قالخماسينا، بعضيلرينده تحصيلده اولان پروبلئملرين لغوينده کؤمک ائده بيلر.
راولزین سون درجه گؤزل و ساده اولان ائکسپريمئنت واسيطهسي ايله بيزيم اؤز جمعيتيميزه تنقيدي ياناشماميزا کؤمک ائدير. بيز بو ائکسپريمئنت واسيطهسي ايله نئجه عدالتسيز بير جمعيتده ياشاديغيميزي درک ائدهجک و بيزيم هانسي سببلردن دَييشه بيلمهديیيميزي آنلاياجاغيق. محض بو آندان بيز جمعيت، دؤولته باخشيميزي داها دا شفافلاشديراجاق و عدالتلي جمعيت اوچون نهلري ائتمک لازيم اولدغونو فيکيرلشمهيه باشلاياجاغيق.
اينگيليس ديللي ماتئرياللار اساسيندا
ترجومه ائتدي: ائمين آصلان
کؤچورن: رامین جبارلی